‘Haken en ogen’ bij nieuw vaccin tegen vogelgriep

LELYSTAD  Door de alarmerende toename van besmettingen met vogelgriep op pluimveebedrijven zijn alle ogen gericht op een proef met drie nieuwe vaccins. Vogelgriepexpert Nancy Beerens tempert de verwachting op een snelle oplossing. ,,Dit is een eerste stap. Er is veel meer onderzoek nodig en er zitten allerlei haken en ogen aan de introductie van een effectief vaccin. Dat kost tijd.’’

Als viroloog dr. Nancy Beerens in oktober 2015 aan de slag gaat bij het onderzoeksinstituut Wageningen Bioveterinary Research zijn er in 2014 voor het eerst in Nederland uitbraken geweest met een zeer ziekmakende variant van het vogelgriepvirus, overgebracht door trekvogels. Vijf pluimveebedrijven worden getroffen en moeten worden geruimd.

‘RAMPJAREN’ In de jaren die volgen is er een wisselend beeld, vertelt Beerens in haar kantoor aan de rand van Lelystad, vlakbij het Marker- en IJsselmeer. ,,In 2015 waren er geen besmettingen van pluimvee, in 2016 en 2017 wel, in 2018 en 2019 niet en in 2020 weer wel. We dachten soms: ‘Misschien dooft het virus vanzelf wel uit in de wilde vogelpopulatie’. Maar daarna kwamen de ‘rampjaren’ 2021 en 2022 met een hele heftige toename van besmettingen.’’ 

Sinds oktober vorig jaar - de maand waarin de trekvogels arriveren en normaal gesproken de start van het vogelgriepseizoen - tot midden november dit jaar zijn ruim tachtig uitbraken geregistreerd bij pluimveebedrijven (exclusief hobbyhouders). 

IMPACT De impact op de pluimveesector is enorm. Sinds oktober vorig jaar zijn er volgens het ministerie van landbouw in Nederland meer dan zes miljoen kippen, eenden en kalkoenen gedood, inclusief de preventief geruimde bedrijven. Bovendien zijn er vervoersverboden en een aanhoudende ophokplicht voor pluimvee.

Eén van de zwaarst getroffen gebieden is de regio Lunteren/Barneveld met sinds maart dit jaar bijna twintig uitbraken en in totaal ruim vijftig geruimde pluimveehouderijen. 

(de tekst gaat onder de foto verder)

In een beveiligd en volledig geïsoleerd gedeelte van het onderzoekscomplex in Lelystad zijn leghennen gevaccineerd. - Foto Wageningen Bioveterinary Research

OOK IN DE ZOMER Daar komt nog bij dat de besmettingen met vogelgriep dit jaar voor het eerst ook in de zomer zijn doorgegaan. ,,Het vogelgriepvirus is in de jaren negentig ontstaan in de pluimvee-industrie in Azië en via watervogels - ganzen, eenden en zwanen - hier naartoe gekomen’’, licht Beerens toe. ,,Dat zijn trekvogels die in oktober naar ons land vliegen om te overwinteren en in april teruggaan, dan namen ze het virus ook weer mee. Nu blijkt dat het virus dit jaar vogels heeft geïnfecteerd die zomers in ons land zijn. De vogelgriep is dus gebleven en het hele jaar aanwezig. Met de komst van nieuwe trekvogels in het najaar is er ook kans op nieuwe virusvarianten, dat is allemaal erg zorgelijk.’’

Om die reden klinkt de roep om te vaccineren steeds luider. Wageningen Bioveterinary Research is in september begonnen met onderzoek naar drie nieuwe vaccins tegen vogelgriep, afkomstig van drie farmaceutische bedrijven. De proef vindt plaats in opdracht van het ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit. Tijdens het experiment worden de vaccins getest tegen de huidige H5-variant van het vogelgriepvirus. ,,In Nederland gebeurt dat bij legkippen, in Frankrijk bij ganzen en eenden en in Italië bij kalkoenen’’, zegt Beerens. Zij is bij het onderzoeksinstituut hoofd van het nationaal referentielaboratorium voor aviaire influenza, de officiële naam van vogelgriep.

DRIE GROEPEN KIPPEN In een beveiligd en volledig geïsoleerd gedeelte van het onderzoekscomplex in Lelystad zijn drie keer twintig leghennen gevaccineerd, per groep met een ander vaccin. ,,Na acht weken worden bij iedere groep tien van de twintig dieren geïnfecteerd met het vogelgriepvirus. Dan kijken we onder meer of de tien andere, niet geïnfecteerde kippen - die in hetzelfde hok zitten - toch nog het virus krijgen’’, legt de viroloog uit. ,,We hopen zo inzicht te krijgen in de effectiviteit van de drie vaccins tegen ziekteverschijnselen én het effect op verspreiding van het virus. We verwachten de eerste resultaten van ons onderzoek eind december voor te leggen aan het ministerie.’’

(de tekst gaat onder de foto verder)

Drie vaccins tegen vogelgriep worden getest bij drie afzonderlijke groepen leghennen. - Foto Wageningen Bioveterinary Research 

VELDONDERZOEK Dat is nog maar een eerste stap op weg naar een goed werkend en binnen de Europese Unie geaccepteerd vaccin, benadrukt Beerens. ,,Als de vaccins in onze onderzoeksfaciliteiten goed werken, is dat dan ook zo in een een kippenschuur? Daarvoor is vervolgonderzoek in het veld nodig. We denken aan twee kleine bedrijven, ook omdat alle kippen met de hand gevaccineerd moeten worden. Ik verwacht dat we daarmee in het tweede kwartaal volgend jaar kunnen starten. De dieren zitten bij ons in een heel schone omgeving, maar wat doet het vaccin in een gewone stal, waar ook andere virussen en bacteriën rondgaan. En hoe vaak moet je bloedmonsters nemen om te onderzoeken of de kippen goed gevaccineerd zijn?’’

BOOSTERPRIK Een andere belangrijke vraag bij een veldproef is hoe lang het vaccin de kippen beschermt en of er - net als bij corona - na enige tijd een boosterprik nodig is, zegt de viroloog. ,,Het beste zou zijn om de leghennen anderhalf jaar te monitoren, daarna worden ze gewoonlijk geslacht. Al die informatie wil je eigenlijk beschikbaar hebben, ook om de Europese Unie te overtuigen. We moeten voor de export aan heel veel voorwaarden voldoen om aan te tonen dat pluimvee en pluimveeproducten niet geïnfecteerd zijn met het vogelgriepvirus. Dat betekent bijvoorbeeld dat er een monitoringsprogramma moet komen waar ook de andere EU-lidstaten mee akkoord moeten gaan. En we moeten de resultaten van de studies in Frankrijk en Italië afwachten.’’

INGEWIKKELD Beerens wijst er ook op dat toestemming nodig is van de geneesmiddelenautoriteit voor gebruik van de nog niet geregistreerde vaccins. ,,En bijvoorbeeld een dierproefvergunning voor een langer veldonderzoek. En wat doen we met de kippen, eieren en mest van de bedrijven waar we de veldproef gaan uitvoeren? Er komt echt veel bij kijken en het is gigantisch ingewikkeld, met veel haken en ogen. De ontwikkeling van een monitoringsprogramma en goedkeuring van een door de EU geaccepteerd vaccin kost tijd. De verwachting is dat dit in ieder geval niet voor 2024 op de markt zal zijn. Handel in tegen vogelgriep gevaccineerd pluimvee was niet toegestaan binnen de Europese Unie. Dat is nu niet meer verboden, maar er gelden strenge voorwaarden. Er zijn eerst verdere internationale afspraken nodig over vaccinatie en de acceptatie van gevaccineerde pluimveeproducten. Anders kan het grote consequenties hebben voor de Nederlandse export. Ons onderzoek moet daarom zeer zorgvuldig zijn. We moeten kunnen aantonen dat het vaccin beschermt en dat de kippen niet toch geïnfecteerd kunnen raken met het vogelgriepvirus en dat kunnen verspreiden.’’

‘ER IS AL EEN VACCIN, MAAR ONVOLDOENDE EFFECTIEF’

In Nederland is er anno 2022 één commercieel vaccin op de markt dat is geregistreerd voor gebruik bij pluimvee, is te lezen op de website van Wageningen Bioveterinary Research.
Het oude vaccin is gebaseerd op een laagpathogeen virus (H5N2) uit 1986 met milde of geen ziekteverschijnselen bij pluimvee. ,,Dit vaccin zal niet voldoende effectief zijn tegen de hoogpathogene, zeer ziekmakende variant (H5N1) van het vogelgriepvirus dat dit jaar (2022) in Nederland wordt aangetroffen’’, stelt het onderzoeksinstituut.
Daarom wordt nu onderzoek gedaan naar drie nieuwe vaccins tegen de zeer ziekmakende variant. ,,De verwachting is dat er niet voor 2024 een vaccin op de markt zal zijn dat werkt tegen het hoogpathogene vogelgriepvirus H5N1’’, aldus Wageningen Bioveterinary Research.

ALLE MONSTERS NAAR LELYSTAD

Bij onderzoeksinstituut Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) in Lelystad worden alle monsters getest van pluimvee van bedrijven waar een verdenking is van vogelgriep. Datzelfde geldt voor ‘verdachte’ dode wilde watervogels. ,,Zo sporen we vogelgriep zo vroeg mogelijk op.’’
WBVR onderzoekt ook de herkomst van vogelgriep, door genetische analyse van nieuwe virussen in Nederland. ,,Daarnaast onderzoeken we of de virussen op bedrijven op elkaar lijken, om zo de route van het virus in beeld te brengen.’’
Verder onderzoekt WBVR de introductie van vogelgriep op pluimveebedrijven, de risicofactoren en nieuwe methoden om wilde (water)vogels uit de uitloop bij kippenstallen te weren. Het instituut kan daarnaast testen of desinfectiemiddelen effectief zijn in het doden van het vogelgriepvirus. ,,Ook testen we nieuwe vaccins tegen vogelgriep op hun effectiviteit.’’
Wageningen Bioveterinary Research is onderdeel van Wageningen Universiteit & Research, maar dus gevestigd in Lelystad.

Door Wim Vonk